इलाम । चियाको राजधानी भनेर चिनिने इलाममा चिया कृषकलाई सधैँ हरियो पत्तिको मूल्यकै समस्या हुने गरेको छ । हरियो चिया पत्ती बेच्ने किसानले वास्तविक मूल्य नपाएको कारण समस्या भोगिरहेका छन् । उचित मूल्य नपाएकै कारण पछिल्लो समयमा कृषकले चिया विस्तार गर्न छोडिसकेका छन् । चुनावको बेला चियाको समस्या समाधान गर्ने आश्वासन बाँडेका जनप्रतिनिधिले समस्याका ’bout कानमा तेल हालेर बसेको कारण किसानका समस्या ज्यूका त्यू छन् ।

गत वैशाखमा भएको स्थानीय तह निर्वाचनबाट चुनिएका जनप्रतिनिधिले आफ्नो कार्यकालको डेढ वर्ष पुरा गरिसकेका छन् । निर्वाचनका बेला उनीहरुले रोजगारी सिर्जना र विकासका एजेन्डा अघि सारेका जन प्रतिनिधि यतिबेला आफूले गरेको बाचा भुलेर आफ्नै तालमा दौडिरहेका छन् । पछिल्लो समय विकासको हिसाबमा जिल्लामै अग्रणी रहेको भन्दै चर्चा पाइरहेको इलामको सूर्योदय नगरपालिका चिया किसानका लागि असफल बनेको देखिन्छ । गत निर्वाचनमा नगरप्रमुख जितेका रण बहादुर राई अघिल्लो कार्यकालमा पनि नगर प्रमुख नै थिए । उनले आफ्नो पहिलो कार्यकालमै चियाको मूल्य निर्धारणका लागि प्रक्रिया अघि बढाए पनि कार्यान्वयनमा आउन नसक्नुले चियाको मूल्यमा असफल बनेको प्रस्ट देखिन्छ ।

सूर्योदय नगरपालिका पर्यटन र कृषिको व्यावसायिकरण अग्रणी छ । स्थानीय सहित विभिन्न निर्वाचनमा यहाँको प्रमुख मुुद्धा पनि कृषि र पर्यटन नै बन्ने गर्दछ । चियाको राजधानीको रुपमा रहेको यो नगरपालिकामा चुनावको समयमा किसानमाझ चिया सहित कृषिलाई व्यावसायिक बनाउँदै रोजगारी सिर्जना गर्ने, पर्यटनलाई जीविको पार्जनसँग जोड्दै नगरको पूर्वाधार विकासलाई अघि वढाउने वाचाका साथ मैदानमा उत्रिएका थिए । तर, कार्यभार सम्हालेको डेढ वर्ष पूरा भइसक्दा पनि जनप्रतिनिधिहरूले प्रतिबद्धता अनुसार काम नगरेको स्थानीय बताउँछन् ।

नगदे वाली सहित दूध, चिया लगायतका कृषि उपजको उत्पादनलाई आधुनिकीकरण गर्दै बजार प्रवर्धनको लक्ष लिएको नगरपालिकाले चियाको न्यूनतम मूल्य तोकेर मूल्य र गुणस्तरमा एकरूपता ल्याउन पहल गरे पनि कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । सूर्योदय नगरपालिकाका जीवन शर्मा चियाको ’boutमा नगरपालिकाले काम गर्न खोज्यो तर जुन कुरामा हात हालेको थियो त्यहाँबाट नगरपालिका नै निस्कन नसकेको बताउँछन् ।

‘पालिकाले चियाको न्यूनतम मूल्य तोकेर पनि कार्यान्वयन गराउन सकेन’ शर्मा भन्छन्,‘ चियाको न्यूनतम मूल्य तोक्दै गर्दा पनि चियाको चार वटा सिजनमा रूपान्तरण गरेर चियाको मूल्य तोकी दिएको थियो भने किसान र उद्योगी मारमा पर्ने थिएनन् ।’ उनका अनुसार, ‘सिजन अनुसारको मूल्य तोकेको भए सूर्योदयका किसान र उद्योगी दुवैलाई फाइदा पुग्थ्यो तर त्यसो भएन मूल्य तोकियो त्यो अनुसार कुनै कुनै सिजनमा चिया उत्पादन बढी हुँदा खेरी नगरपालिकाले तोकेको गुणस्तरमा चिया पुग्न सकेन तर गुणस्तर पुगेको चिया पनि न्यूनतम मूल्यमा बेच्नुपर्ने भयो ।’

सूर्योदय नगरपालिकाले हरियो चियाको मूल्य न्यूनतम प्रति किलो ४० रुपैयाँ दिनु पर्ने प्रावधान बनाएको छ । तर, नगरपालिकाले तोकेको मापदण्ड भने कार्यान्वयन हुन नसक्दा किसान समस्यामा छन् । सूर्योदय नगरको कार्यविधि अनुसार किसानले ल्याउने चियामा पनि नगरपालिकाले मापदण्ड तोकेको छ । किसानले ल्याएको सोही मापदण्डको चियालाई प्रतिकिलो रु ४० (न्यूनतम)मा उद्योगीले किन्नुपर्ने प्रावधान छ । तर आफैले तोकेको मूल्य कार्यान्वयनमा नगरपालिका सफल हुन सकेको छैन ।

चियामा मात्रै होइन नगरका १४ वटै वडामा १२ महिना नै मोटर सञ्चालन गर्ने गरी काम थालिए पनि पूरा हुन नसक्दा यहाँका जनताले समस्या भोगी रहेका छन् । नगरपालिकाले पर्यटन विकासका क्रममा श्री अन्तु र कन्यामको वातावरणीय पक्षलाई ध्यान नदिएको कारण अन्तुको पहिचान हराउने अवस्थामा रहेको आरोप । तर नगरपालिका भने कृषि, पर्यटन, शिक्षा, स्वास्थ्य, पूर्वाधार विकास लगायत सबै क्षेत्रमा उल्लेख्य काम गरेको दाबी गर्दे आएको छ । नगर प्रमुख रण बहादुर राई सूर्योदय नगरपालिकालाई इलामको एउटा पर्यटकीय क्षेत्र भनेर ब्रान्डको रूपमा देश विदेशमा चिनाउन सफल भएको बताउँछन् ।

जसको कारण नगरपालिकाको आन्तरिक राजस्वमा समेत वृद्धि भएको राईको भनाई छ । चियाको मूल्यमा असफल बने पनि आर्थिक विकासको क्षेत्रमा उत्कृष्ट घोषित नगरपालिका दिगो विकासका १७ वटा लक्षको आधारमा अघि बढेको देखिन्छ । विद्यालय स्तरमा विज्ञान र गणित विषयको पढाइमा सुधार गर्दै समग्र शिक्षा क्षेत्रको सुधारको प्रयास गरेको यो नगरपालिकाले महिला र युवालाई स्वावलम्बी बनाउन गरेका विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको छ । तर सबैभन्दा धेरै चिया खेतीमा नै निर्भर रहेका किसानका लागि भने सुरु गरेको काम कार्यान्वयन नहुँदा चिया किसानमा निराशा देखिन्छ । जसको कारणले जनप्रतिनिधिसँग स्थानीय अझै सन्तुष्ट भने बन्न सकेका छैनन् ।

चिया खेती सुरु भएको यति लामो समय बिती सक्दा पनि चिया किसानका समस्यामा कसैका आँखा पुगेका छैनन् । इलामको सूर्योदय नगरपालिकामा सबैभन्दा बढी चिया खेती हुने गरेको छ । जिल्लाका इलाम, माई र देउमाई नगरपालिकाका अधिकांश किसान चिया खेतीमा आबद्ध छन् ।

वि.सं. १९२० मा इलामबाट चिया खेतीको व्यावसायिक सुरुवात भएको इतिहास छ । तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणा चीन भ्रमणबाट फर्कँदा चिनियाँ जातको बिरुवा उपहारस्वरूप ल्याएको र उक्त चियाको बिरुवा इलामका तत्कालीन बडाहाकिम गजराज सिंह थापालाई दिएपछि थापाले इलामको माटोमा चियाको बोट रोपेको इतिहास छ । त्यसपछि पूर्वी पहाडका पाखा पखेरामा चिया खेती हुँदै अहिले जिल्लाका अधिकांश ठाउँमा खेती भए पनि पछिल्लो समय चियामा समस्या झेल्नुपरेका कारण खेती विस्तार हुन सकेको छैन ।

(१५ पटक भ्रमण गरिएको, आज १५ पटक भ्रमण गरिएको)