उदयपुर । प्रकृति पुजक किराँती समुदायको महान चाड उधौली ‘साकेला धिरीनाम धुमधामका साथ उदयपुरमा सुरु भएको छ । धार्मिक स्थलमा सिकारी थानम विधिवत पूर्जाआजा सहित १५ दिन सम्म उधौली चाड मनाउन सुरु गरेका हुन् ।

यो चाड किरात याक्खा, सुनुवार, लिम्बू र राई समुदायले मनाउने गर्दछन् । किरात याक्खा, सुनुवार, लिम्बू र राई समुदायको माग अनुसार सरकारले २०५८ सालमा राष्ट्रिय चाडको रुपमा घोषणा गरेको थियो । यस चाडलाई याक्खाले चासुवा, सुनुवारले फोलस्याँदर, लिम्बुले चासोक तङनाम र राईले साकेला भनेर मनाउँने गर्दछन् ।

यो चाड कृषि कर्ममा आधारित भएर मनाउने गरिएको जानकारहरु बताउँछन् । बैशाख पूर्णिमामा पर्ने उभौलीमा प्रकृति भूमि र पुर्खाको पुजा गरी धुमधामसँग खेतीपाती सुरु गरेका किरातले मंसिर पूर्णिमा त्यसैगरी पुजा गरी उधौली मनाउने र नयाँ अन्न प्रयोग गर्ने चलन छ । वर्षमा दुई पटक मनाउने साकेलालाई गर्मी छल्न बैशाखमा लेकतिर जाने भएकाले ’उभौली’ र मंसिरमा जाडो छल्न बेसितिर बस्न सर्ने भएकाले ’उधौली’ भन्ने चलन छ ।

उधौलीको दिन ’नोक्छो’अर्थात् धामीले पुजा गरी सेउलीको थान बनाएपछि त्यसमै गोलबद्ध भई ढोल र झ्याम्टाको तालमा नाच्ने चलन छ । उभौलीमा उनीहरुले माटोका टिका लगाउने गर्दछन् भने उधौलीमा नयाँ भित्र्याएको अन्नको दही र चामले सेतो टिका लगाउने चलन छ । पूजामा कुखुराको भाले पोथी, सुगुर आदि जनावरको बली दिने चलन रहेको किरात राई यायोक्खाले जनाएका छन ।

ढोल र झ्याम्टाको लयमा खुट्टाको चाल मिलाई नाचिने सिलीमा मानव सभ्यता विकास क्रममा बस्तुस्थितीलाई हातको हाउभाउबाट देखाइन्छ । गीत समेत सोही विषयमा आधारित हुने जानकारहरुको भनाई छ । ग्रामीण भेगमा नाच एक महिनासम्म चल्ने उनीहरुको भनाई छ । नाचमा सहभागी पुरुषले फेङगा भनिने एक किसिमको पोशाक, खाडीको घरबुना दौरा सुरुवाल, कोट, टोपी र मयुरको प्याख लगाउने चलन रहेको छ ।

महिलाले छिट्को गुन्यु, ढाकाको पछ्यौरी, मखमल वा ढाकाको चोलो, सेतो पटुकी लगाउने चलन छ । उनीहरुले ढुङ्री, मुडरी, बुलाकी र सिक्काको माला समेत लगाउने गर्दछन् । बालबालिकादेखि बृद्धबृद्धा समेत किरात समूदायको परम्परागत पोसाकमा सजिएर सिलि नाच्ने गरिन्छ ।

किराँत राई समुदायले उभौली पर्वमा अन्नवाली राम्रो होस् भनी प्रकृतिलाई पुज्दै बैशाखे पूर्णेमा उभौली साकेला मनाउने राई समुदायले यतिबेला बाली भित्राएको खुसीयालीमा उधौली मनाएका हुन् । किराँत राई यायोक्खा उदयपुरका अध्यक्ष गंगा राईका अनुसार वर्षमा दुर्इ पटक उभौली र उधौली चाँड मनाउने राई समुदायले यतिबेला अन्नबाली भित्राएको खुसियालीमा उधौली पर्व मनाउने गर्दछन् ।

उधौली साकेलाको अबसरमा उदयपुरको बेल्टार, गाईघाट, कटारी स्थित साकेला थानमा मंसिरे पूर्णिका दिन बिहान सिकारी पुजा गरि दिउँसोदेखि साकेला सिलि नाच्न थालेका छन । भाषाशास्त्री डा. कैलाश राईका अनुसार ढोल, झ्याम्टा बजाउदै साकेला नाचिन्छ । विभिन्न शैली प्रदर्शन गर्दै नाचिने साकेला नाचलाई सिलि भनिन्छ । जीव, जन्तुदेखि विभिन्न कृषिसंग सम्बन्धीत कामहरुको शैली सिलिमा प्रस्तुत गरिन्छ । चरा नाचेको, गंगटा हिडेको, माछा उफ्रेको, भाले नाचेको साकेला नाचेर सिलिमा दुरुस्तै देखिन्छ । धान रोपेको, मकै छरेको देखि अन्नपात रोपेदेखि गोडेको, काटेको र भकारीमा थन्काएको सम्म सिलीमा देखाइन्छ ।

हातमा चौरी गाईको पुच्छर, रुमाल, हरियो सेउला लिएर लहरै नाचिने साकेला हेर्न अतिनै आकर्षक हुन्छ । गहिरो तालमा घन्किने जोडी ढोल र भ्mयाम्टाको रौनकमा साकेला नाच्नेहरु थाकेको महशुस गर्दैनन् । पुरुष–महिला एक साथ समावेश भएर गोलो घेरामा नाच्ने गर्छन् । बालबालिकादेखि पाका उमेरकासम्म सारमा सार मिलाएर साकेला नाच्ने गर्दछन् । किराँत राई युवायुवतीको विशेष जमघट हुनेगर्छ । राई समुदाय मात्र नभई अन्य जातीका मानिसहरु समेत जमेर नाँच्ने गर्दछन् ।

साकेलामा नाचेर दुःख, पिडा भुल्ने, मनलाई खुसी दिलाउदै एक आपसमा शुभ कामना आदान प्रदान गर्ने गरिन्छ । टाढा पुगेका परिवारजन, आफन्तजन, नरनाता, छरछिमेकसंग भेटघाट गर्ने अवसरको रुपमा पनि लिइन्छ । विशेषगरी छोरीचेलीहरुले माइती सम्झेर विशेष कोशेलीका साथ भेट्न आउने गर्दछन् । उधौली साकेला चाँडलाई राई समुदायले अन्नबाली फल्यो, अव बाँचियो है भन्ने हेतुले पनि मनाउने गरेको राई समुदायका पाको अगुवा जीतमान राईले भनाई छ । बैशाखे पूर्णे ताका खेतबारीमा अन्नबाली लगाई सकेर लेकतिर चढ्ने भएकाले उभौली साकेला चाँड मनाउने र यतिबेला खासगरी मंसिरे पूर्णेताका अन्नबाली फलेको अवस्थामा बेसीतिर बसाई झर्ने भएकोले उधौली साकेला चाँड मान्ने पौराणीयक मान्यता रहेको छ ।

परापूर्वकालमा अन्नबालीको जमाना अगाडि मासिन सिकार गरेर आफनो आहारा टार्ने गर्दथे । त्यसबेला सिकार गरेको खुसियालीमा साकेला नाचेर खुसी मनाउने गर्दथे । राई भाषामा “सा” को अर्थ मासु र “केला”को अर्थ नाँच । सिकार गरिसके पछि खाने कुराको प्रवन्ध भएको खुसिलायीमा नाँच्ने गर्दथे । त्यसै कुरालाई परम्पराको रुपमा साकेला नाच दिइ नाच्न थालिएको पौराणिक भनाई रहेको छ ।

प्रकृति पूजक राई समुदायले सिकारकै क्रममा अन्न पत्ता लगाएको मिथन रहेको छ । किराँत किम्बन्दन्तीहरुमा सिकारको क्रममा ढुकुर मारिन्छ र ढुकुरको गाँडमा कोदो, मकै, धानको बिउँ फेला पर्छ, त्यसलाई एक किराँत युवा पात्रले भस्मे पाखा फाँडेर छर्छ र अन्न फलाउछ । त्यसैको विकसित रुप अहिलेको खेतीबाली हो भन्ने मान्यता राखिएको छ । अन्नको विकास भएपछि भने राई समुदायले उभौलीमा अन्नबाली राम्रो होस् भन्दै प्राकृतिक देवी, देवतालाई भाग्ने, चराचुरुङ्गी, जीव जनावरलाई बाली नष्ट नगरिदेउ भन्दै भाक्ने चलन छ । उधौलीमा लगाएको बालीनाली सप्रेको र उत्पादन भएको खुसियालीमा मनाउने गरिन्छ । यी सबै पौराणिक मिथनलाई साकेला गीत र सिलीले प्रमाणीत गर्ने गर्दछ ।

(१३ पटक भ्रमण गरिएको, आज १३ पटक भ्रमण गरिएको)