“यस खण्डमा पुन: प्रस्तुत गरिएको सानो इतिहासमा कमै छ, यदि कुनै छ भने, यो एक मुस्लिमको काम हो, र उनको संसारलाई उज्यालो पार्छ।” यसरी गुलबदन बेगमको उनको 1902 अनुवादमा एनेट सुसाना बेभरिजले लेखे। अहवाल-ए हुमायूं बादशाह जस्तै हुमायुनको इतिहास। उनले थपिन्, “गुल-बदानको लामो समयसम्म अनौठो जीवन श्रीमती र आमाको शान्तिमय पेशामा बित्यो, पुस्तकहरू, पद्य रचना, चाडपर्व र बाहिरी समाचारहरू सहित।”

यो पाण्डुलिपि 1553 मा हुमायूनको आदेशमा कामरानलाई अन्धा पारेर अचानक समाप्त हुन्छ।

यो “सानो इतिहास” ले मुगल शासनको स्थापनाको गतिशील र प्रतिस्पर्धात्मक प्रकृतिलाई चित्रण गर्दछ, यसको नयाँ पाइने अख्तियार र भव्यता दुवैलाई हाइलाइट गर्दै, यससँग सह-अस्तित्वमा रहेका विवादित पदानुक्रम र परम्पराहरूसँगै।

प्रसिद्ध नारीवादी इतिहासकार रुबी लालको यो अध्ययन र वास्तवमा जीवनको कामको विषय भएको छ। धेरै प्रशंसा पछि महारानी: नूरजहाँ को आश्चर्यजनक शासन, जसमा लालले शक्तिशाली साम्राज्ञीलाई सह-सार्वभौमको रूपमा जाँच्छन्, नूरजहाँ बेगमलाई उनको हक दिएर, उनी नयाँ पुस्तक लिएर आएकी छन्। भ्यागाबन्ड राजकुमारी: गुलबदानको महान साहसिक, Juggernaut द्वारा प्रकाशित, गुलबदन बेगमलाई एक साहसी राजकुमारी र पूर्ण अन्वेषकको रूपमा स्थापित गर्नमा लामो यात्रा गर्नेछ, चाहे त्यो नयाँ क्षेत्र होस् वा पुरानो परम्परा।

हराएको ईतिहास पुन: जम्मा गर्दै

८३ फोलियोलाई “पवित्र पाठ” को रूपमा व्यवहार गर्दै, लालले यस असाधारण राजकुमारीको जीवनलाई टुक्रा पार्छन्। यो पुस्तक अचानक समाप्त हुन्छ कि लाललाई “उनको हराएको इतिहासलाई पुन: जम्मा गर्न” टर्कीको इस्तानबुलमा रहेको नेसनल आर्काइभमा चित्रकला, मुगल रेकर्ड, वास्तुकला र अचम्मको रूपमा ओटोमन फर्मानहरूमा उनको सबैभन्दा ठूलो साहसिक कार्यको बारेमा सुराग र जानकारी खोज्नेलाई रोक्दैन।

नोट अन सोर्सेसमा पुस्तकको अन्त्यमा लालले अनुमानलाई प्रश्न गर्छन्: “इतिहास के हो भनेर कसले निर्णय गर्छ? स्रोतको रूपमा के गणना गर्ने भनेर कसले निर्णय गर्छ? नामको अभिलेखको स्मरणीय र वांछनीय के हो भनेर कसले निर्णय गर्छ?” र यसरी हामी एउटी राजकुमारीलाई भेट्छौं, जसको जीवन “श्रीमती र आमाको शान्तिमय पेशा” को बारे बेभरिजको अनुमान भन्दा धेरै टाढाको कुरा हो।

हामी 1523 मा जन्मिएकी मुगल राजकुमारीको जीवनमा प्रवेश गर्छौं। तीन वर्ष अघि, उनका बुबा बाबरले पानीपतको पहिलो युद्ध जितेका थिए जसले भारतमा मुगल साम्राज्यको जग खडा गरेको थियो। उनको भतिजा अकबरले साम्राज्यलाई सुदृढ गरेपछि 1603 मा उनको मृत्यु भयो। बाबरकी छोरी, हुमायुनकी बहिनी र अकबरकी काकीको जीवनकालले उनलाई भव्य मुगल साम्राज्यको स्थापना र सुदृढीकरण हेर्नको लागि एक अद्वितीय लेन्स दियो। उनले यसलाई आफ्नो बुबाको अधीनमा नयाँ साम्राज्यको रूपमा देखे, आफ्नो भाइको पतन पछि निर्वासनको सामना गरे र आफ्नो भतिजाको शासनमा एक पटक फेरि आगरा फर्के।

हामी लडाइँ र अभियानहरू, राजदूतहरू, र उपहारहरूको बारेमा पढ्छौं तर के महत्त्वपूर्ण छ – हामीसँग यी कुराहरूमा भर पर्नको लागि अदालतको इतिहासहरू छन् – हामी हरममा जन्म र मृत्यु, सम्राटको पछि लागेका महिलाहरूको परीक्षण र आनन्दको बारेमा सुन्छौं, प्रकृति। पाल र किल्लाहरूमा तिनीहरूको परिधीय जीवन।

त्यहाँ धेरै यस्ता किस्सा र रोचक विवरणहरू छन् जुन राजकुमारीले आफ्नो बुबाको स्पष्ट संस्मरणहरू जस्तै गरी लेख्छन्। सुल्तान इब्राहिम लोदीलाई पराजित गरेपछि बाबरले पठाएका उपहारहरूको ज्वलन्त वर्णन एउटा यस्तो मनमोहक किस्सा हो। उपहार दिने समारोहले हामीलाई बाबरको घरेलु सम्बन्धका साथै परिवारभित्र रहेको प्रोटोकल, पदानुक्रम, र परम्पराहरूबारे पनि जानकारी दिन्छ। गुलबदन बेगमले मात्र वर्णन गरेको अर्को धेरै प्रख्यात घटना भनेको प्रारम्भिक अस्वीकृति र त्यसपछि हमिदा बानो बेगमलाई हुमायुनको प्रस्तावलाई स्वीकार गर्नु हो।

‘अँ, म कसैसँग बिहे गर्छु, तर त्यो मानिस जसको कलरले मेरो हातले छुन सक्छ, जसको स्कर्टसम्म नपुगेको मान्छे होस्,’ दिलदार बेगमले कारण सोध्दा १४ वर्षीया हमिदाले जवाफ दिइन् । हुमायुनको प्रस्ताव अस्वीकार गरेकोमा । हुमायुनले उनलाई जित्यो र उनीहरूले निर्वासनमा पूरापूर जीवन बिताए र उनले आफ्नो राज्य फिर्ता लिएको केही वर्षसम्म, त्यो चीज हो जुन किंवदन्तीहरू बनेका छन्।

एक स्वतन्त्र तैरने जीवन

तर गुलबदन बेगमको आफ्नै जीवनको बारेमा के हो? “मख्फी” को तखल्लुस अन्तर्गत लेख्ने मुगल महिलाहरूको फेसनलाई प्रि-एम्प्टिङ्ग वा सम्भवतः सेट गर्दै, लुकेको, गुलबदनले आफ्नो जीवनलाई लुकाएर राख्छिन्। उनको चचेरे भाई खिजर ख्वाजा खानसँग उनको विवाहको संक्षिप्त सन्दर्भ हुमायुनको मौका टिप्पणी मार्फत प्रदान गरिएको छ। 1539 मा आगरा मा भेटेर, चौसाको युद्ध पछि, उनले उनको टोपीलाई संकेत गरे – एक मलमल lacaq – शाही दुलहीहरूले लगाएको र हामीलाई थाहा छ कि उनी विवाहित छिन्।

यो राजकुमारीको पहिलो जीवनी हो, जसले आफ्नो भतिजाको अनुरोधमा पहिलो तीन मुगल सम्राटहरूको जीवन र समयको अनौपचारिक इतिहास लेखे जसको कारण उनी गद्य लेख्ने पहिलो मुगल महिला बनिन्।

के गुलबदन बेगमले 1555 मा आफ्नो भाइको विजय, आगरामा उनको आफ्नै फिर्ती र अकबरको संगठित हरममा उनले महसुस गरेको प्रतिबन्धको वर्णन गरे? हामीलाई थाहा छैन। यहाँ हामी लालप्रति ऋणी छौं, किनभने उनले धेरै मेहनतका साथ स्रोतहरू उत्खनन गर्छिन् जुन स्वतन्त्रता र साहसको ठूलो भावना भएको शक्तिशाली महिलाको इतिहासलाई एकसाथ टुक्रा पार्न बेवास्ता गरिएको छ।

सँगको अन्तर्वार्तामा khabar.com लालले भन्नुभयो, “नारीवादी इतिहास हाम्रो विश्वदृष्टिकोणबाट अलग, महिला, विचित्र मानिसहरू, दासहरू जस्ता गैर-प्रभावित व्यक्तिहरूको हालसम्मका अनुभवहरूलाई उत्खनन गर्ने विचारमा सम्मिलित छ। एक नारीवादी विद्वानलाई उनको भित्री कुरा थाहा छ कि इतिहासको कपडामा मेटाइएका विषयहरू खन्दा इतिहासलाई उल्टो हुन सक्छ।”

अकबरले आफ्नो साम्राज्यलाई व्यवस्थित गर्ने र शबिस्तान-ए इकबाल वा निद्राको भाग्यशाली ठाउँ सिर्जना गर्ने क्रममा नियन्त्रण र सन्तुलनमा राख्दा पेरिपेटिक जीवनमा कटौती हुन्छ। गुलबदन बेगम एक साहसी, “स्वतन्त्र तैरने जीवन” को बानी थियो, अब फतेहपुर सिकरीको रातो बलौटे ढुङ्गाको पर्खालहरूमा सीमित छ। सम्राटका इतिहासकार अबुल फजलले हरमलाई “पवित्रता र शुद्ध एकान्त महिलाहरू” को रूपमा प्रशंसा गर्न सक्छन्, लालले लेख्छन्, “हरम जीवनको सम्भावनाको बाबजुद,” जसले “महिलाहरूलाई अचम्मको अवसर प्रदान गर्‍यो – उच्च पर्खालहरू पछाडि फराकिलो क्षितिजहरू। “, गुलबदान एक शाही साहसीको रूपमा आफ्नो जीवनमा फर्कन चाहन्थे।

शाही साहसी

मा अकबरनामा, अबुल फजल रेकर्ड गर्दछ, “गुलबदन बेगम एचएम शाहिनशाहकी बुवाआमाले धेरै पहिले पवित्र स्थानहरूमा जाने वाचा गरेकी थिइन्, तर बाटो र संसारको मामिलामा असुरक्षाको कारण, उनी सक्षम भएनन्। उनको मनसाय पूरा गर्न।” र “गुलबदन र सलिमा सुल्तान बेगमले अब तीर्थयात्रा गर्न सम्राटको अनुमति प्राप्त गरे र यात्रा खर्चको लागि उहाँबाट रकम प्राप्त गरे। तीर्थयात्रामा सामेल हुन चाहने सबै धार्मिक गरिबहरूले यात्राको साधन प्राप्त गरे।

यो हजको लागि धेरै सरल लाग्न सक्छ आज तीर्थयात्रीहरूका लागि धेरै सजिलो बनाइएको छ। यद्यपि, यो सधैं त्यस्तो थिएन। मेरा हजुरबा हजुरआमाले ७५ वर्षअघि समुद्री मार्ग लिएर हज गरेका थिए र उनीहरूले सामना गर्नुपरेको अनगिन्ती कठिनाइहरू हामीले सुन्यौं। तिनीहरूको तुलनामा, मेरो आमाबाबुको हज लगभग 40 वर्ष अघि र मेरो आफ्नै 15 वर्ष पहिले सरल देखिन्छ, यद्यपि यो कुनै पनि हिसाबले सजिलो थिएन, र कथामा धेरै चोटि छन् जहाँ मैले आफूलाई 16 औं शताब्दीका महिला तीर्थयात्रीहरूसँग पहिचान गरेको पाउँछु।

१६औं शताब्दीमा हज शाही महिलाहरूले गरेको तीर्थयात्राको विवरण लालको हृदयको लागि थिएन, इस्लामिक दरबारबाट शाही मुस्लिम महिला, निडर गुलबदान बेगमले पहिलो पटक पहल गरेकी र नेतृत्व गरे, मनमोहक छ। कम से कम भन्नुहोस्। तिनीहरू अबुल फजलले उल्लेख गरेको “घुंका भएकाहरू” हुन सक्छन्, तर लाल आफ्नो साहसिक कार्यको पर्दा उठाउन सफल भए, जुन भारतमा सुरु भयो जब उनीहरू पोर्तुगालीहरूबाट यात्रा अनुमतिको लागि पर्खिरहेका थिए। पोर्तुगालीहरूबाट यात्रा पास प्राप्त गर्न कठिनाइहरूको विस्तृत विवरण र अर्को मुगल इतिहासकार, ब्याजिद बायतले गुलबदान बेगमले सामना गरेको परिदृश्यलाई पुनर्निर्माणको आधार बनाउँछ। त्यति सजिलै टाढिएन, गुलबदन बेगमले बुज्तारिस वा बुलसारको आफ्नो जगिर पोर्चुगिजहरूलाई दिए जसरी लालले फादर मोन्सेरेटको गवाहीबाट प्राप्त गरे।

1577 को वसन्तमा, गुलबदान सुरतबाट यात्रा गरे र साढे तीन वर्ष पछि 1580 मा आफ्नो गृह यात्राको लागि प्रस्थान गरे। तर यो उद्यमी राजकुमारीको लागि भण्डारमा थप साहसिक कार्यको लागि उनी फर्कनु अघि अर्को वर्ष थियो। तिनीहरू अडेनमा जहाज भत्किए।

पुस्तकको मुख्य विशेषता मदिना र मक्काको यो तीर्थयात्रा हो र कसरी मुगल मातृसत्ता ओटोमन साम्राज्यको लागि खतरा बन्यो। लालले इस्तानबुलको राष्ट्रिय अभिलेखमा राखिएका कम्तिमा पाँचवटा आदेशहरू सन्दर्भ गर्न सक्षम छन्, जसले मक्काका शेरिफलाई यी महिलाहरूलाई “फिटना” सिर्जना गर्ने आदेश दिएका थिए। Fitna एक शब्द हो जसको अर्थ अराजकता इस्लाममा नकारात्मक अर्थमा प्रयोग गरिएको शब्द हो। शाही महिलाहरूले पवित्र तीर्थयात्रामा झगडा गर्ने वा गैर-इस्लामी व्यवहार गर्ने अन्त्य कसरी भयो? जवाफ, लाल ट्रेस, तिनीहरूको चरम उदारता र परोपकार र “सार्वजनिक स्थानहरूमा प्रमुख तमाशा” बन्न निहित छ, जसले तिनीहरूलाई शहरको चर्चा बनायो। यो तीन शक्तिशाली इस्लामिक साम्राज्यहरूको युग थियो – गनपाउडर साम्राज्य भनिन्छ – ओटोम्यानहरू, सफाभिडहरू र मुगलहरूको। ओटोम्यानहरूले खलीफामा आफ्नो दावीलाई समर्थन गरे र सुल्तान मुराद III ले केही मुगल महिलाहरूलाई आफ्नो अधिकारको स्रोत उल्लङ्घन गर्न सकेनन्।

जहाज भत्किएको कुरा आज सुनिएको छैन तर १६ औं शताब्दीका यात्रुहरूको मनमा आतंक मच्चाएको वास्तविकता हुने थियो। यद्यपि, गुलबदन बेगम, जो धेरै महिनादेखि एडेनमा फसेकी छिन्, उनी यसलाई आफ्नो गतिमा लिन्छिन् र अनुभवको आनन्द लिन्छिन्।

स्रोतको नोटमा, लालले शीर्षकमा “भ्यागाबन्ड” शब्द प्रयोग गर्नुको कारण दिन्छ। गुलबदन बेगमको “जीवन-आन्दोलनको जोशलाई क्याप्चर गर्न सक्ने” शब्द खोज्दै, चाहे पालमा बस्ने होस् वा हवेलीमा र “आन्दोलनको दर्शन बताउन” उनले “बनावट, जटिलता र विरोधाभासहरू” क्याप्चर गर्ने आशा गर्छिन्। गुलबदन बेगमको संसार। एक शब्दले लाल लेख्छन्, “गुलबदानको आध्यात्मिक, राजनीतिक र शारीरिक आन्दोलनको केन्द्रीय आकृतिलाई समेट्न पर्याप्त कठोर”।

पुस्तकको अन्त्यमा, यो धेरै स्पष्ट छ कि लालले गुलबदन बेगमको जीवनमा यति राम्रोसँग प्रवेश गरेकी छिन् कि उनले बीस वर्षमा आफ्नो अध्ययनको विषयसँग ठूलो आत्मीयता विकास गरिसकेका छन्। हामी यसलाई तीर्थयात्रामा बिताएका चार उत्कृष्ट वर्षहरूको संयोजनमा देख्न सक्छौं जसले लालको शब्दमा पनि हाइलाइट गर्दछ, “मुगल पुरुष र महिलाहरूले बसोबास गरेको, बनाएको र बस्ने रमाईलो संसारहरू”, तीर्थयात्रीहरूको नेटवर्क र अन्वेषणहरू सहित। अनुभव गरेको हुन्थ्यो ।

विभिन्न स्रोतहरू, आधिकारिक र अनौपचारिक, लोकप्रिय र सीमान्तबाट एक शानदार जीवनलाई एकसाथ राख्दा, पुस्तकलाई साँच्चै उल्लेखनीय बनाउँछ।

भ्यागाबन्ड राजकुमारी: गुलबदानको महान साहसिक, रुबी लाल, जुगरनाट।