अरुणाचल प्रदेशका बजारहरू मौसमी किवी, पर्सिमन, नट, इत्यादि सहित स्थानीय रमाईलोको एक श्रृंखलाले भरिएका छन्। जाडो सुरु हुने बित्तिकै राज्यमा आउने पर्यटकहरूको छाललाई सबैभन्दा मनमोहक के हो भने हल्का खैरो र सेतो क्यान्डीहरूको मालाहरू झुण्डिएका छन्। हरेक पसल। साहसी तालहरू भएका जिज्ञासु खरीददारहरू एक टुक्राको स्वाद लिन चाहन्छन् र प्रायः पसलहरूसँग सोधपुछ गरिरहेको देखिन्छ।

समानताको बावजुद, तिनीहरू क्यान्डीहरू होइनन्, तर कडा पनीर हुन्, स्थानीय रूपमा chhurpi भनेर चिनिन्छ।, दूधबाट बनाइएको। सेतो भेरियन्ट विशेष छ किनभने यो याक दूधबाट बनाइएको छ।

जाडोको तीव्र दिनहरूमा, आगन्तुकहरू हिमालय क्षेत्रको एक उत्कृष्ट पेय तिब्बती बटरमिल्क चियाको बाफमा चुस्न पाउँदा रमाउँछन्। तर जानकारहरूले यो मनमोहक मिठाई नियमित बजारमा किनेको मक्खनबाट होइन, तर याक घिउको उदार गुच्छाले तयार गर्न रुचाउँछन्।

यी याक दुध उत्पादनहरू ब्रोक्पा (ब्रोक भनेको चरन र पाले मानिसलाई बुझाउँछ) पालुवा गोठालाहरू, भारतको हिमाली क्षेत्रहरूमा याक पालन गर्ने समुदायको एक विशेष रचना हो। अरुणाचल प्रदेशमा, ब्रोक्पासहरू ठूला मोनपा जनजातिको उप-जनजाति हुन्, जो पूर्वी हिमालय क्षेत्रको पश्चिम कामेङ्ग र तवाङ जिल्लाहरूमा बसोबास गर्छन्।

जलवायु परिवर्तन र परिवर्तनशील सामाजिक-सांस्कृतिक गतिशीलताले पादरीहरूको जीविकोपार्जनलाई खतरामा पारेकोले, तिनीहरूको अन्यथा दिगो तर आर्थिक रूपमा-चुनौतीपूर्ण जीवनशैलीमा थप आम्दानीको आवश्यकता थप दबाबपूर्ण हुन्छ। याक दुध डेरिभेटिभहरूको बढ्दो मागले सम्भावित समाधानको रूपमा काम गर्दछ।

मुद्राको बढ्दो आवश्यकता

ब्रोक्पासहरू ट्रान्सह्युमन्स पास्टरल घुमन्तेहरू हुन्, जसले उच्च-उचाई चर्ने मैदानहरूमा मौसमी बसाइसराइको अभ्यास गर्छन्। तिनीहरू सजिलैसँग मौसम परिवर्तनशीलता र चरन उपलब्धतामा मौसमी डुब्नबाट चर्ने दबाबमा अनुकूल हुन्छन्। याकका लागि सही समयमा खाद्य स्रोतहरू पहुँच गर्नु महत्त्वपूर्ण छ (Peophagus grunniens)।

हाल, भारतमा याकको जनसंख्या लगभग 58,000 छ, लगभग 24,700 अरुणाचल प्रदेशमा अवस्थित छन्। देशव्यापी लगभग 2,500 ब्रोक्पास मध्ये, लगभग 1,200 राज्य मा बसोबास गर्दछ।

१०,००० फिटको उचाइमा रहेको पशुपालन गाउँ लुब्राङका ब्रोक्पा रिङ्चिन केसाङले भने, “मेरो परिवारसँग ८० वटा शुद्ध जातको चौँरीको बथान छ। याकहरू उच्च तापक्रमको लागि संवेदनशील हुन्छन्, र जाडोमा सीमित दानामा बाँच्न पछि, तिनीहरू पोषणको लागि भोक्छन्। त्यसैले, अप्रिल-मे महिनामा तापक्रम बढ्न थालेपछि, मेरी श्रीमती, बहिनी र म यस क्षेत्रका अन्य गोठालाहरूलाई लिएर आफ्नो बथानका साथ आरोहण सुरु गर्छौं।”

केसाङले लुब्राङ, मण्डला-फुडुङ र अन्य क्षेत्रका गोठालाहरू भुटानको विजय गोम्पा हुँदै सेला पास पुग्ने बताए। ‘तीन दिनको यात्रा हो । हामी त्यहाँ एक वा दुई दिनको लागि अत्यावश्यक वस्तुहरू भण्डार गर्न र अन्य ब्रोक्पाहरूलाई तिनीहरूका बथानहरू भेला गर्नको लागि त्यहाँ रोक्छौं। त्यहाँबाट, हामी समूहको रूपमा तवाङको लुगुथाङ पुग्छौं, जुन 14,500 फिटमा छ। हामीलाई पुग्न लगभग 10 दिन लाग्छ। अग्ला पहाडमा हिउँ पग्लिदैन र बथानका लागि बाटो काट्नु पर्छ । रात बिताउन रुटमा ट्रान्जिट शेल्टरहरू छन्।”

अन्य गोठालाहरूले पश्चिम कामेङको रामपु, लुङ्थाङ, डोङ्चेपु र चुर्खाटाङ जाने पनि यस्तै प्रकारका आप्रवासी मार्गहरू अनुसरण गर्छन्। र भाषामा थिंगबु, ब्रोक्सर ताङ्लुङ र जिथाङ।

चराउने मैदानहरूमा यी चराहरू एक लागतमा आउँछन्, किनभने तिनीहरू पहुँच गर्न विभिन्न रिन (शुल्क) लगाइन्छ। घाँस र जङ्गलहरू या त व्यक्ति, कुल, समुदाय वा गुम्बाहरूको स्वामित्वमा छन् र उनीहरूलाई शुल्क तिरिन्छ। जनावरहरूको संख्या, मौसम र घाँसे मैदानको प्रकृति (नयाँ वा पहिले नै चरिएको), चरनको आकार र अवधिको आधारमा रिन गणना गरिन्छ।

ट्रान्जिटमा हुँदा, गोठालाहरूले ल्याम्रिन तिर्नु पर्छ, जसले तिनीहरूलाई ट्रान्जिट मार्गमा लगभग तीन रात बस्न अनुमति दिन्छ। पुरिनलाई वन क्षेत्रहरूमा चराउन शुल्क लगाइन्छ। परम्परागत रूपमा, मक्खन, चीज र पशुधनलाई मुद्राको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो जबसम्म पैसाको अर्थतन्त्र गोठालाहरूको जीवनमा महत्त्वपूर्ण हुँदैन। केसाङले गत हिउँदमा (६ महिनाको पुरै सिजन) घिउ र चुर्पीको अतिरिक्त १० हजार रुपैयाँभन्दा बढी कर तिर्नुपर्ने बताए । दूध उत्पादनमा पनि कर समावेश छ।

गोठालाहरूले आफ्नो उपभोग पछि बचेको चौँरीको दूध उत्पादनहरू बेच्छन्। याक दूध उत्पादनहरूले तिनीहरूलाई उच्च पहाडहरूमा कडा जाडोमा बाँच्न मद्दत गर्दछ र वैकल्पिक स्रोतहरू कम हुँदा तिनीहरूको प्रवास अवधिभर आवश्यक पोषण प्रदान गर्दछ।

केसाङले भने, ‘हामीले चार–पाँच महिनाको रासन बोक्ने गरेका छौं । तरकारी र नाश हुने सबै भन्दा पहिले उपभोग गरिन्छ। बौद्ध धर्मावलम्बी भएकाले जनावर मार्दैनन् र मरेको जनावरको मात्र मासु खान्छन् । “दुधलाई चुर्पी, चुर्काममा मथन गरिन्छ, घिउ, दही, आदि हाम्रो उपभोग पछि जे बाँकी रहन्छ, स्थानीय बजारमा बेचिन्छ। हामी बसाइँसराइको अवधिमा एक पटक र कहिलेकाहीँ दुई पटक गाउँमा पुग्छौं र हाम्रा अत्यावश्यक वस्तुहरू पुन: भण्डारण गर्न र हाम्रा उत्पादनहरू बेच्दछौं, ”उनले भने।

परिवर्तनशील समयसँगै, साना ब्रोक्पासहरूले औपचारिक शिक्षाको लागि रोजिरहेका छन् र मुख्यतया संलग्न कडा परिश्रम र परम्परागत जीवन शैलीसँग सम्बन्धित आर्थिक र सामाजिक अनिश्चितताका कारण आफ्ना पुर्खाहरूको अर्ध-घरन्त्रिक जीवनशैलीलाई पछ्याउन कम झुकाव राखेका छन्। आफ्ना साथी ब्रोक्पासजस्तै केसाङको परिवारले पनि तल्लो उचाइमा रहेको सहर क्षेत्रमा जग्गा किनेर दोस्रो घर बनाएको छ । उनका तीन छोराछोरी त्यहीँ बस्छन् र विद्यालय जान्छन्।

आम्दानीले समुदायलाई कायम राख्छ

परम्परागत रूपमा, चौँरीको दूधमा मूल्य अभिवृद्धि स्वदेशी प्रविधि प्रयोग गरी गरिन्छ। स्किम्ड याक दूध (धारा भनिन्छ) दही इनोकुलम प्रयोग गरेर किण्वित गरिन्छ। मक्खन निकालेपछि छोडिने नरम चिज भनेको तुरुन्तै उपभोगको लागि हो। सुकेको चुर्पी, जसलाई चुर्ताङ भनिन्छ, लामो समयसम्म रहन्छन्, याकको छालाको झोलामा भण्डारण गरिन्छ। घिउ बनाउनको लागि घिउलाई स्पष्ट पारिन्छ र त्यसैगरी सुरक्षित राखिन्छ। याकको छालाको झोलाले भित्र भण्डारण गरिएको चीज र घ्यूलाई तिखो गन्ध दिन्छ जसलाई बजारमा बेच्नु अघि हटाउनु पर्छ।

बजारमा उपलब्ध सबै याक दुध उत्पादनहरू मध्ये, चुर्पी र घिउ सबैभन्दा लोकप्रिय छन् र माग लगातार आपूर्ति भन्दा बढी छ। यसबाहेक, उत्पादन उपलब्धता धेरै हदसम्म पश्चिम कामेङ्ग र तवाङ जिल्लाका बजारहरूमा सीमित छ, बाहिर सीमान्त आपूर्तिको साथ।

ब्रोक्पासले प्रतिकिलो ६ सयदेखि ६ सय ५० रुपैयाँ र घिउ प्रतिकिलोमा बिक्री गर्ने गरेको छ । 400 प्रति किलोग्राम। खुद्रामा, पसलहरूले प्रायः ५० रुपैयाँको नाफा मार्जिन चुरपी बिक्रीमा जोड्छन्। बाइट साइजका टुक्रा प्रति टुक्रा १० रुपैयाँमा बिक्री गरिन्छ। ६ सय रुपैयाँ प्रतिकिलोमा घिउ बिक्री भइरहेको छ ।

मूल्य वृद्धि

परम्परागत उत्पादन विधि श्रम प्रधान छ। याक केन्द्र (राष्ट्रिय अनुसन्धान केन्द्र-याक) ले समुदायलाई दूध र यसका डेरिभेटिभहरूको मागमा ट्याप गर्न सहयोग गर्न विभिन्न हस्तक्षेपहरू ल्याएको छ।

“याक दूध उत्पादनहरू उच्च उचाइहरूमा प्रशोधन र प्याकेजिङ जहाँ दूध उत्पादन गरिन्छ सधैं स्वच्छ हुँदैन र बाहिरका मानिसहरू प्रायः यसलाई उपभोग गर्न हिचकिचाउँछन्। बजार विस्तार गर्न, हामी यी मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्दैछौं, स्वच्छता र गुणस्तर नियन्त्रण उपायहरूमा ब्रोक्पासहरूलाई हातमा तालिम प्रदान गर्दैछौं, “एनआरसी-याकका प्रमुख वैज्ञानिक विजय पलले भने।

याक दुध डेरिभेटिभलाई लोकप्रिय बनाएर याक खेतीलाई थप लाभदायक बनाउन संस्थानले न्युक्माडुङमा उच्च उचाइमा रहेको याक दूध डेरी तथा पार्लर खोलेको छ। अरुणाचली याक chhurpi पनि हालै भएको छ भौगोलिक संकेत प्राप्त भयो (GI) दिन।

मध्यम आकारको अरुणाचली याकको दूध उत्पादन पहाडी गाईवस्तु र याक-गाई हाइब्रिड (जोमो) को तुलनामा छोटो दुग्धपान अवधिको साथ तुलनात्मक रूपमा कम छ। औसतमा, एक पोथी याकले प्रति दिन ०.९८–१.०४ किलोग्राम दूध उत्पादन गर्छ, जसको कुल १८० दिनको स्तनपान अवधिमा लगभग १८५ किलोग्राम दूध हुन्छ। मामूली उपजको बावजुद, याकको दूध अन्य गाईवस्तुको तुलनामा धेरै पौष्टिक हुन्छ।

ए पोषक तत्वको संरचनाको मूल्यांकन दिराङमा रहेको भारतीय कृषि अनुसन्धान परिषद्-एनआरसी-याकले खेती अवस्थामा पालिएको अरुणाचली याकको दूधको भौतिक रासायनिक गुणहरूले यो अन्य गाईको दूधभन्दा पौष्टिक रूपमा उच्च रहेको खुलासा गरेको छ।

एनआरसी-याकका प्रमुख वैज्ञानिक डा विजय पलले भने, “सामान्यतया, याकको दूधलाई उच्च पोषक तत्वको घनत्वले समृद्ध र ओमेगा-३, फ्याटी एसिड, एमिनो एसिड र एन्टिअक्सिडेन्टले भरिएको प्राकृतिक रूपमा केन्द्रित दूध मानिन्छ; यसमा भिटामिन र मिनरल्स पनि पाइन्छ।” गाढा र मीठो याकको दूधमा प्रोटिन, फ्याट, ल्याक्टोज, खनिज र कुल ठोस पदार्थ गाईको दूधभन्दा बढी हुन्छ।

परम्परागत उत्पादनहरूका अतिरिक्त, NRC-Yak ले नवीन मूल्य-वर्धित वस्तुहरू प्रस्तुत गरेको छ, जस्तै आहार फाइबर-वृद्धि गरिएको कम फ्याट पनीर, तरकारी-विस्तारित पनीर, किवी-स्वाद र भिटामिन सी-समृद्ध मट्ठा पेय पदार्थहरू र मोजारेला र चेडर पनि। – शैली पनीर।

अर्ध आसीन

याकको दूध उत्पादन दानाको उपलब्धतामा निर्भर हुन्छ। जाडोमा चाराको अभाव हुन्छ जब चौँरीले आफ्नो शरीरको तौलको २५-३०% कम गर्छ। सधैं गाईवस्तुको पोषण सुरक्षा सुनिश्चित गर्न, NRC-Yak ले स्थानीय रूपमा उपलब्ध बाली अवशेष र उपयुक्त बायोमास जस्तै हरियो मकैको चारा, नेपियर, सालिक्स, आदि प्रयोग गरी कम्प्लीट फिड ब्लकहरू (CFB) विकास गरी गोठालाहरूलाई वितरण गरेको छ। साथै, गोठालाहरूलाई घाँस संरक्षण प्रविधि र मकैको प्रभावकारी प्रजातिको खेतीबारे तालिम दिइन्छ।

थप रूपमा, NRC-Yak ले 9,000 फिटको उचाइमा रहेको आफ्नो Nyukmadung फार्ममा चौँरी पालनको अर्ध-सैदन मोडेल विकास गरेको छ। यस मोडेलमा, चौँरीका बथानहरूलाई स्थायी रूपमा एक विशेष उचाइमा राखिन्छ र प्रजनन, दाना विकास, आदि लगायतका पालनपोषण आवश्यकताहरूलाई वैज्ञानिक रूपमा व्यवस्थित गरी बसाइँसराइको आवश्यकतालाई कम गर्न सकिन्छ।

यसमा हाल 125 याक र 17 dzomos छन्। कम लागतमा साइलेज बनाउने प्रविधि पनि विकास गरिएको छ र फार्ममा प्रयोगमा छ। “हामी विगत २५ वर्षदेखि यो सफल मोडलमा काम गरिरहेका छौं, जसबाट जाडो महिनामा पनि दूध उत्पादनलाई निरन्तरता दिन सकिन्छ,” पलले भने।

ब्रोक्पासलाई अर्ध-आसिन मोडेलमा शिक्षा दिइँदैछ र लाभदायक याक खेतीका लागि व्यवहार्य बैंकेबल योजना ल्याइयो। “यो विशेष गरी युवा पुस्तामा निर्देशित छ जो गोठाला लिन अनिच्छुक छन्। थप आर्थिक लाभका लागि यस्ता फार्ममा पर्यटनको प्रवद्र्धन गर्न पनि हामी वकालत गरिरहेका छौं,’ उनले भने ।

घुमन्ते याक गोठाला पारिस्थितिक प्रणाली जागरूकता र वंशानुगत परम्परागत ज्ञानमा निर्भर गर्दछ र दुबैको संरक्षणको लागि महत्त्वपूर्ण छ। तर, समय परिवर्तनसँगै यसको निर्वाहमुखी अर्थतन्त्रले क्रमशः पतन गराउँदै आएको छ । यसरी, याकको दूधमा मूल्य अभिवृद्धिले याक पशुपालनको आर्थिक कायाकल्पको लागि एक विशिष्ट अवसर प्रस्तुत गर्दछ।

यो लेख पहिलो पटक प्रकाशित भएको थियो मोंगाबे।